Feliks Jan Bentkowski

---

Życiorys

Feliks Jan Bentkowski był interesującą postacią w historii polskiej edukacji i kultury. Urodził się jako syn Józefa Sanguszki oraz Marianny z Nowickich, a swoje pierwsze kroki edukacyjne stawiał w prestiżowych szkołach pijarskich i pojezuickich w Warszawie. Zaledwie w 1797 roku rozpoczął pracę jako nauczyciel domowy dla Ignacego Tiede, reprezentanta arcybiskupa I. Krasickiego w Skierniewicach. Po ukończeniu średniej edukacji, kontynuował naukę na poziomie wyższym w Instytucie Pedagogicznym w Sulechowie, gdzie zajął się również nauczaniem języka polskiego w niższych klasach.

W latach 1802–1803, dzięki stypendium rządowemu Prus, kształcił się na Uniwersytecie w Halle, gdzie dodatkowo pełnił rolę lektora języka oraz literatury polskiej. Po powrocie do ojczyzny, w 1803 roku, został profesorem języków starożytnych oraz niemieckiego w Liceum Warszawskim. Od września 1807 roku, prowadził wykłady z języka i literatury polskiej. 15 września 1809 roku, uzyskał tytuł profesora literatury polskiej oraz powszechnej, a także objął funkcję kierującego nauczaniem języka polskiego, stylu oraz literatury, z częściowym przekazaniem obowiązków na rzecz W. A. Szweykowskiego w 1811 roku.

W kolejnych latach, swoją działalność dydaktyczną rozszerzył również o historię Polski oraz historię powszechną, a w 1810 roku zyskał status kierownika nauczania historii i geografii. W 1811 roku, na zlecenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, podjął się napisania podręcznika literatury dla klas VI szkół wojewódzkich. W tym okresie pełnił również rolę kierownika biblioteki licealnej oraz uczył w domu Tomasza Ostrowskiego.

W 1812 roku związał się małżeństwem z Emilią Zeydler, z którą miał córkę Klementynę, która wyszła za mąż za Kazimierza Stronczyńskiego, oraz syna Alfreda, lekarza aktywnie działającego w Poznaniu oraz związku z Zmartwychwstańcami w Rzymie na końcu swojego życia.

W 1816 roku, był pierwszym laureatem tytułu Doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego, a także uzyskał doktorat filozofii na podstawie swojej pracy poświęconej historii literatury polskiej. W tym samym czasie zyskał status członka korespondenta Towarzystwa Naukowego Krakowskiego oraz sprawował pieczę nad płockim Towarzystwem Naukowym. Od 7 października 1817 roku do 1832 roku był profesorem historii powszechnej na Królewskim Uniwersytecie Warszawskim, trzykrotnie pełniąc funkcję dziekana Wydziału Nauk i Sztuk Pięknych.

Będąc związanym z Uniwersytetem, założył Gabinet Numizmatyczny, a także uczył syna wielkiego księcia Konstantego. W 1825 roku Bentkowski zaprojektował Pomnik Unii Lubelskiej w Lublinie. Jako wolnomularz V stopnia, był członkiem takich lóż masońskich jak: Wielki Wschód Polski, Rycerze Gwiazdy oraz Bracia Zjednoczeni na Wschodzie w Warszawie. Po przejściu na emeryturę w 1833 roku, pełnił funkcję honorowego sędziego pokoju oraz kierownika Archiwum Głównego Królestwa Polskiego od 1838 roku aż do swojej śmierci.

Zmarł 28 sierpnia 1852 roku w Warszawie, a jego ostatnie miejsce spoczynku znajduje się na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 16-6-27/28). W 1819 roku został również kawalerem Orderu Świętego Stanisława IV. klasy.

Twórczość

Feliks Jan Bentkowski to autor nie tylko pierwszej historii literatury polskiej, ale również znacząca postać w dziejach polskiej kultury i literatury. W latach 1811–1817 miał okazję współpracować z Samuelem Lindem przy redagowaniu Słownika języka polskiego, a także wziąć udział w recenzowaniu publikacji dla Hallische Allgemeine Literatur-Zeitung. W roku 1813 uzyskał tytuł członka warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, co pozwoliło mu aktywnie uczestniczyć w pracach nad reformą polskiej ortografii.

Rok 1814 przyniósł mu wydanie przełomowej pracy „Historię literatury polskiej wystawioną w spisie dzieł drukiem ogłoszonych” w dwóch tomach, dzięki której dokonał przeglądu ówczesnej wiedzy o literaturze polskiej. Praca ta nie tylko klasyfikowała dzieła zgodnie z ich gatunkami, ale także oferowała analizy i oceny najważniejszych twórców. W rezultacie miała ogromny wpływ na przyszłe badania literackie, stając się źródłem wiedzy dla kolejnych pokoleń. W okresie od 1815 do 1821 redagował również miesięcznik naukowo-literacki Pamiętnik Warszawski, a od 1842 r. był kluczowym członkiem redakcji Biblioteki Warszawskiej.

Był także encyklopedystą; jego nazwisko pojawia się jako redaktora naczelnego Encyklopedii obrazowej systematycznej, która została wydana w Warszawie w latach 1835-1838.

Ważniejsze dzieła

• O najdawniejszych książkach drukowanych w Polszcze, a w szczególności o tych, które Jan Haller w Krakowie wydał, Warszawa 1812,
• Historia literatury polskiej wystawiona w spisie dzieł drukiem ogłoszonych, t. 1-2, Warszawa-Wilno 1814; fragmenty t. 1 przedr. H. Markiewicz Teoria badań literackich w Polsce. Wypisy, t. 1 (Kraków 1960); red. pierwsza tomu 1 pt. „O literaturze polskiej” powst. około roku 1810; rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 3265; rozdział 3 tomu 2 pt. „Nauka prawodawstwa i prawnictwa polskiego” – napisał J. W. Bandtkie (uzupełnienia podają: A. T. Chłędowski: Spis dzieł polskich opuszczonych lub źle oznaczonych w Bentkowskiego „Historii literatury polskiej…”, Pamiętnik Lwowski 1818 i odb. Lwów 1818; J. G. Styczyński: Do historii literatury polskiej mały dodatek, Dziennik Wileński 1818-1819, 1821-1822),
• Wstęp do historii powszechnej, Warszawa 1821,
• Rys nauk historycznych dla słuchaczów akademickich, wyd. 1821 (informację podaje Polski Słownik Biograficzny),
• „O znakach przecinkowych w piśmie, czyli znakach pisarskich”, Rozprawy i wnioski o ortografii polskiej przez Deputację od Król. Tow. Warsz. Przyj. Nauk wyznaczoną, Warszawa 1830 i odb.,
• Spis medalów polskich lub z dziejami krainy polskiej stycznych, w Gabinecie Król. Aleks. Uniwersytetu w Warszawie znajdujących się, tudzież ze zbiorów i pism rozmaitych lub podań zebrany i porządkiem lat ułożony, Warszawa 1830,
• O orderach, wyd. 1834 (informację podaje Polski Słownik Biograficzny),
• O nagrodach i znakach honorowych w Polszcze od najdawniejszych czasów do 1835 r. Wiadomości historyczne z polecenia Komisji Rządowej Spr. Wewn. Duch. i Ośw. Publ. zebrane… z dołączeniem rysunków (32 tablic kolorowanych), rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 1414 (por. podobną publikację O orderach),
• Spis ksiąg obejmujących czynności i pisma dawnej Metryki Koronnej, a w części i Metryki Litewskiej, tudzież wszelkich akt do dawnej Polski ściągających się, od r. 1800 stopniowo przyłączonych itd. z dodaniem przybytków… od r. 1838-40 pozaciąganych uzupełniony, Warszawa 1840 (2 edycje),
• Spis akt dawnych w głównym Archiwum Królestwa Polskiego w Warszawie znajdujących się, dodatkiem przybytków… uzupełniony, Warszawa 1840,
• artykuły znajdujące się w czasopismach i księgach zbiorowych: Allgemeine Encyklopädie d. Wissenschafte unf Künste (Lipsk), Allgemeine Literatur-Zeitung (Halle, 1806-1820), Biblioteka Warszawska (członek redakcji od roku 1842, pisywał art. w latach 1845-1849), Dziennik Warszawski (1825), Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego (tu: „Odpowiedź na uwagi nad pismem o Historii literatury polskiej”, w nr 10 Gazety Korespondenta Warszawskiego umieszczone, rok 1814, nr 13), Gazeta Poranna (około 1834), Kurier Warszawski (1823), Nowy Pamiętnik Warszawski (1805), Pamiętnik Warszawski (1810), Pamiętnik Warszawski (redaktor w latach 1815-1821; tu m.in. „O księgarstwie w Polszcze”, 1818; przedr. w art.: „Początki księgarstwa powszechnego”, Przegląd Księgarski 1928, nr 26; Spis rzeczy zawartych w XXI tomach Pamiętnika Warszawskiego, 1821, t. 21), Patriota (1830), Pädagogische Bibliothek (Gotha, przed rokiem 1825), Piśmiennictwo Kraj. (około roku 1840), Posiedzenie Publ. Król. Uniw. Warsz. (tu: „Co jest oświata i jaki naród oświeconym nazwać można”, 1818; „Żywot i prace uczone ks. W. Skrzetuskiego”, 1827), Rocznik Tow. Warsz. Przyj. Nauk (tu: „Wiadomość o życiu i pismach W. Surowieckiego, t. 21, 1827),
• ponadto z rękopisu niektóre materiały Bentkowskiego ogł. T. Sterzyński „Materiały do dziejów księgarstwa w Polsce”, Przegląd Księgarski 1930, nr: 8-11, 14, 16-17.

Przekłady

• J. F. Lullin de Chateauvieux: Rękopism nadesłany z Wyspy Św. Heleny niewiadomym sposobem. Przełożony na polskie z francuskiego egzemplarza wydanego w Londynie u P. Murray 1817 r. Dodane jest zdanie o tymże piśmie, Warszawa 1817 (przekł. przypisywano również K. Brodzińskiemu i K. Stronczyńskiemu),
• F. P. G. Guizot: Dzieje cywilizacji europejskiej od upadku cesarstwa rzymskiego zachodniego do rewolucji francuskiej, Warszawa 1842.

Prace edytorskie

• F. Gedike: Wypisy dla poczynających się uczyć języka łacińskiego do użycia Polaków przystosowane, Warszawa 1806; wyd. następne: pt. Wypisy z rozmaitych pisarzy dla poczynających się uczyć języka łacinskiego, wyd. 2 poprawne, Warszawa 1809,
• S. B. Linde: Słownik języka polskiego, t. 1-6, Warszawa 1807-1814 (Bentkowski współpracował przy redagowaniu, poprawiał tekst i prowadził korektę tomu 1),
• J. P. Woronicz: Sybilla. Poema historyczne we 4 pieśniach z ryciną z wizerunkiem świątyni Sybilli, Lwów (Warszawa) 1818 (na karcie tytułowej ps. wydawcy: Niebylski),
• Encyklopedia obrazowa systematyczna, z 226 tablic, wizerunków i ich objaśnienia złożona, do wszelkiego dzieła encyklopedycznego za objaśnienia służąca. Według wydania Herdera we Fryburgu pt. „Systematische Ritter-Galerie zur Allgem. Deutschen Real-Encyclopedie oder Conversations-Lexikon”, Warszawa 1835; wyd. następne: Warszawa 1837; Warszawa 1838 (Bentkowski stał na czele redakcji).

Listy

• Do S. B. Lindego z roku 1809, rękopis: Biblioteka Narodowa, sygn. 2674,
• Do Jana Śniadeckiego z 26 lutego 1814, ogł. M. Baliński Pamiętniki o Janie Śniadeckim, t. 2, Wilno 1865, s. 396-398,
• Do Jana Śniadeckiego z lat: 1814, 1826, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3131,
• Do S. K. Potockiego, rękopisy z lat 1814-1820, Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 271),
• Do A. J. Czartoryskiego z Warszawy z 19 maja 1815 wraz z adresem do cara Aleksandra I, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5476,
• Do J. Lelewela 10 listów z lat 1815-1825, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 4435,
• Do Komisji Wyznań i Oświecenia z roku 1817, ogł. T. Wierzbowski Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego, t. 2, Warszawa 1904,
• Do A. Osińskiego 2 listy z roku 1819, ogł. S. Vrtel-Wierczyński, Pamiętniki Literackie, rocznik 10 (1911), s. 85-86,
• Do A. K. Czartoryskiego, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. Ew. 589 (Arch. Domowe nr 21) pt. Korespondencja A. K. Czartoryskiego, t. 1: A-G,
• Do W. Ostrowskiego z 19 lutego 1834, ogł. W. Hahn, Pamiętniki Literackie, rocznik 14 (1916),
• Do J. i A. Zawadzkich z lat 1837-1840, ogł. T. Turkowski Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi, t. 2, Wilno 1937, s. 249-250, 258-260, 264-267, 273,
• Do A. J. Czartoryskiego, rękopis: Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, sygn. 2795 (Pol. F. XVIII, 8),
• Korespondencja z różnymi osobami, m.in. listy od: J. S. Bandtkiego, K. Brodzińskiego, F. Wężyka; rękopis: Biblioteka Narodowa, sygn. 7512,
• Od K. Brodzińskiego 5 listów z lat: 1818, 1821, 1824 i 1827; od J. S. Bandtkiego fragm. listu z 11 czerwca 1820; od F. Wężyka z 7 stycznia 1821; ogł. J. Korpała Materiały dotyczące życia i twórczości K. Brodzińskiego; w zbiorze „Miscellanea z lat 1800-1850”, Wrocław 1963, Archiwum Literatury, t. 7; z rękopisów Biblioteki Narodowej, sygn. 7512 i Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Towarzystwa Przyjaciół Nauk, sygn. 27),
• Od J. U. Niemcewicza z roku 1829, ogł. A. Kraushar Tow. Warsz. Przyj. Nauk, t. 7, Kraków 1906,
• Program historii powszechnej, ogł. T. Wierzbowski Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego, t. 2, Warszawa 1904; ogł. J. Bieliński Królewski Uniwersytet Warszawski, t. 2, Warszawa 1912,
• Autobiografia, ogł. J. Bieliński Królewski Uniwersytet Warszawski, t. 2, Warszawa 1912.

---

Oceń: Feliks Jan Bentkowski

---